Por Fernando Díaz Villanueva
Os heroes existen en todo tempo e lugar, pero é nas guerras e alá onde se ceba a inxustiza onde dan a súa verdadeira talla. Ás veces até pasan desapercibidos e ninguén sabe da súa xesta durante anos. Ángel Sanz Briz, un mozo diplomático español destinado na embaixada de Budapest durante a II Guerra Mundial, pertence a esta última categoría de homes de aceiro. O seu nome é descoñecido e só uns poucos preocupáronse de recordar o que fixo. Salvou a vida de máis de 5.000 xudeus xogándose o posto, a carreira e, por descontado, a vida. Multiplicou por cinco a lista de Schindler pero en Hollywood nunca lle farán unha película, porque en Hollywood xamais se acordan dos que se chaman Sanz. Fagámoslo nós. Meréceo. En marzo de 1944 a guerra estaba perdida para o Terceiro Reich. Os rusos avanzaban decididos polo leste e, alén da canle da Mancha, ultimábanse os preparativos do gran desembarco de Normandía. Ante tan sombrío panorama Hitler decidiu invadir Hungría, o único país de Centroeuropa que se librou da invasión nazi. Entrou para saquear e dar boa conta dunha próspera e centenaria comunidade xudía que aínda permanecía intacta. As deportacións deron comezo co despuntar da primavera. Todos os xudeus húngaros foron obrigados a rexistrarse, a bordarse na solapa a estrela de David e, case de seguido, a embarcar en trens de gando que os levarían até o sur de Polonia, até Auschwitz. En Hungría non houbo guetos. Non foron necesarios. Mentres o Goberno proalemán de Miklos Horthy colaboraba de boa gana cos novos amos do país, o corpo diplomático estremecíase cos pogroms, as persecucións polas rúas e os campos de tránsito que os nazis húngaros da Cruz Flechada instalaron para concentrar aos xudeus antes do seu envío ao matadoiro. Na legación española, que non era nin moito menos sospeitosa de flirtear cos aliados, o encargado de negocios, Miguel Ángel de Muguiro, escribiu a Madrid escandalizado polos rexistros, as malleiras e outras especialidades da casa que os membros das SS practicaban con deleite. En Madrid coñecían á perfección o que tramaba o "amigo alemán" en Hungría. Un ano antes, Federico Oliván, secretario do embaixador español en Berlín, escribira ao ministerio de Exteriores pedindo permiso para axudar aos poucos xudeus que ían quedando con vida no Gran Reich: "Se España se nega a recibir a esta parte da súa colonia no estranxeiro, a condena automaticamente a morte, pois esta é a triste realidade".
A colonia á que se refería eran os xudeus sefarditas, herdeiros afastados daqueles que foron expulsados de España polos Reis Católicos en 1492. Tanto Oliván en Berlín como Muguiro en Budapest rescataran un vello decreto promulgado por Primo de Rivera en 1924, en virtude do cal todos os que demostrasen pertencer a aquela Sefarad errante, obterían de inmediato a nacionalidade española. Ocultaban que o efecto do decreto expirara en 1931, pero en Madrid non se acordaban e os nazis, naturalmente, non o sabían. Muguiro agarrouse a el para solicitar ás autoridades húngaras a protección dos sefarditas. O problema é que en Hungría, sefarditas, o que se di sefarditas, había moi poucos. Non daban nin para encher un tren. Iso non lle botou para atras, mantívose nos seus trece e informou a Madrid do negro porvir da desventurada comunidade hebrea. Facendo valer a súa condición de diplomático intercedeu a favor de todos os xudeus que puido e culminou a súa obra apropiándose dun cargamento de nenos, 500 exactamente, cuxo destino era unha cámara de gas en Polonia. Conseguiu visado para todos e despachounos a Tánxer, que por entón era algo parecido a unha colonia española. Esta e outras bravatas lle granxearon moi mala sona entre húngaros e alemáns, que presentaron unha queixa ante o seu superior. Muguiro foi cesado fulminantemente. O posto quedoulle ao seu secretario que, non tan casualmente, estaba metido no allo do salvamento masivo de xudeus. Chamábase Ángel Sanz Briz, era zaragozano, tiña 32 anos, unha muller fermosa e unha nena recentemente nada. O cargo que ocupaba era o de encargado de negocios, clásica sección que teñen as embaixadas e que non adoita servir de gran cousa, pero Sanz Briz deulle un novo significado inaugurando un negociado único na súa especie, o de salvar vidas. Xunto a Giorgio Perlasca, un italiano que combatera na Guerra Civil, depurou e perfeccionou os procedementos de Muguiro. Tratábase de facer o mesmo pero sen armar escándalo e planificándoo mellor. A Perlasca nacionalizouno español e, para conxurar as faladurías, contratouno na embaixada.
Pasou entón Giorgio, nunha mutación onomástica moi habitual na época de Franco, a chamarse Jorge, ou don Jorge, porque tanto el como Sanz Briz foron sempre e por encima de todo un par de cabaleiros, en todos os sentidos da palabra. Había en Budapest outros diplomáticos embarcados en similar tarefa. A embaixada de Suecia, por onde paraba Raoul Wallenberg, converteuse nun taboleiro ao que se agarraron miles de condenados á morte. Na de Suíza Carl Lutz inventouse os chamados "schutzbriefe", é dicir, salvocondutos de protección, que pronto entre os xudeus adoptaron o nome de "certificados da vida". Ese foi o modelo que inspirou a Sanz Briz. Non podía informar o ministro das súas intencións porque lle supuría o cese, pero si facerlle partícipe das "monstruosas crueldades que nazis e cruzfrechados están a perpetrar en Hungría contra individuos de raza xudía". Madrid respondía co silencio. Nin si nin non. Algo así como "faga vostede o que crea conveniente pero non enrede máis da conta e non nos complique". O que non parecía do todo mal en Madrid é que os sefarditas 
regresasen á súa patria, aquela que, inxustamente expulsados, abandonaran cinco séculos antes. Os nazis non terminaban de entender que a España de Franco, á que auxiliaran na súa cruzada, se preocupase duns xudeus desterrados tanto tempo atrás. Non o entendían pero tragaban. En 1943 a embaixada de Berlín conseguira sacar de Bergen-Belsen a 365 xudeus que, a dicir do embaixador, eran sefarditas, isto é, españois, é dicir, súbditos dun tipo de quen se dicía que o mesmo Führer prefería ir ao dentista antes que entrevistarse con el. Un caso inaudito e probablemente único na historia dos campos nazis. Por unha vez os presos que entraron en tren saíron en tren e non pola cheminea. Os nazis de Hungría non coñecían o número exacto de sefardíes pero sabían que eran poucos, polo que estaban dispostos a transixir. Previo pago, claro. Sanz Briz enviou unha carta moi educada a Adolf Eichmann, gauleiter (gobernador) de Hungría, acompañada dunha importante suma de diñeiro para asegurarse que os batallóns descontrolados das SS non importunasen aos seus xudeus. Eichmann era un asasino, un ladrón e un lercho, un refugallo humano de xeito total, pero procuraba gardar as formas, especialmente se as formas as cobrara con antelación. As autoridades, debidamente rebrandecidas con diñeiro e cortesías, outorgaron ao representante español unha cota de 200 persoas, que era, máis ou menos, o número de hebreos de ascendencia sefardí en todo o país. Só podía emitir 200 pasaportes, nin un máis. Sanz Briz aceptouno sen rechistar e deu ordes na embaixada para preparar os salvocondutos, pero non 200 senón moitos máis, tantos como fora posible. O truco residía en que ningún dos pasaportes tiña un número maior ao 200, pero tampouco estaban repetidos. Foi creando series que ían do 1 ao 200, así, por exemplo do pasaporte número 50 había varios: da serie A-1, da A-2, da A-3... O engano era perfecto pero insuficiente. Para salvar a 1.000 necesitaba cinco series, para 2.000 dez, e así sucesivamente. Podía irse todo ao traste se un axente das SS paraba pola rúa, no mesmo día, a dous portadores do mesmo número pero de diferente serie.
regresasen á súa patria, aquela que, inxustamente expulsados, abandonaran cinco séculos antes. Os nazis non terminaban de entender que a España de Franco, á que auxiliaran na súa cruzada, se preocupase duns xudeus desterrados tanto tempo atrás. Non o entendían pero tragaban. En 1943 a embaixada de Berlín conseguira sacar de Bergen-Belsen a 365 xudeus que, a dicir do embaixador, eran sefarditas, isto é, españois, é dicir, súbditos dun tipo de quen se dicía que o mesmo Führer prefería ir ao dentista antes que entrevistarse con el. Un caso inaudito e probablemente único na historia dos campos nazis. Por unha vez os presos que entraron en tren saíron en tren e non pola cheminea. Os nazis de Hungría non coñecían o número exacto de sefardíes pero sabían que eran poucos, polo que estaban dispostos a transixir. Previo pago, claro. Sanz Briz enviou unha carta moi educada a Adolf Eichmann, gauleiter (gobernador) de Hungría, acompañada dunha importante suma de diñeiro para asegurarse que os batallóns descontrolados das SS non importunasen aos seus xudeus. Eichmann era un asasino, un ladrón e un lercho, un refugallo humano de xeito total, pero procuraba gardar as formas, especialmente se as formas as cobrara con antelación. As autoridades, debidamente rebrandecidas con diñeiro e cortesías, outorgaron ao representante español unha cota de 200 persoas, que era, máis ou menos, o número de hebreos de ascendencia sefardí en todo o país. Só podía emitir 200 pasaportes, nin un máis. Sanz Briz aceptouno sen rechistar e deu ordes na embaixada para preparar os salvocondutos, pero non 200 senón moitos máis, tantos como fora posible. O truco residía en que ningún dos pasaportes tiña un número maior ao 200, pero tampouco estaban repetidos. Foi creando series que ían do 1 ao 200, así, por exemplo do pasaporte número 50 había varios: da serie A-1, da A-2, da A-3... O engano era perfecto pero insuficiente. Para salvar a 1.000 necesitaba cinco series, para 2.000 dez, e así sucesivamente. Podía irse todo ao traste se un axente das SS paraba pola rúa, no mesmo día, a dous portadores do mesmo número pero de diferente serie. Para reducir as comprometedoras series reinterpretou a cota concedida polos nazis aplicándollo non a individuos senón a familias. Así, o pasaporte 50 da serie A-1 podía pertencer a cinco ou seis persoas. Isto, con todo, creaba outro problema, o da cantidade. Os nazis se escamarían se vían demasiados xudeus "españois" pola rúa. Alugou entón varias casas en Budapest para acubillarlles. Só podían saír un intre polas mañás, a embaixada encargaríase do resto: da comida, da atención médica e de manter aos nazis e cruzflechados lonxe da porta. Para evitar desgustos mandou colocar en cada un dos edificios unha rechamante placa en húngaro e alemán que dicía "Anexo á Legación de España. Edificio extraterritorial". Polo si ou polo non. Funcionou de marabilla, nunca foron forzadas. Os xudeus permanecían nas casas ate que Sanz Briz conseguía un transporte para Suíza, para España ou para calquera parte onde non lles matasen. Xa é curioso que, nun tempo en que España padecía os peores anos da ditadura, un puñado de casas españolas na afastada Budapest transformáronse no templo da liberdade, nun refuxio de vida. Os certificados da vida que expedía Sanz Briz só podían entregarse a sefardíes. Para o anxo español todos o eran: "Certifico que Mor Mannheim, nacido en 1907, residente en Budapest, calle de Katona Josef, 41, solicitó, a través de sus parientes en España, la adquisición de la nacionalidad española", rezaba un dos salvocondutos. Evidentemente, nin Mannheim nin o resto tiñan máis parentes en España que un mozo aragonés que lles estaba salvando a vida. A finais de 1944 o Exército Vermello estaba ás portas de Budapest. A Unión Soviética non recoñecía ao réxime de Franco polo que Asuntos Exteriores ordenou evacuar a embaixada. Pero se el marchaba, ¿Quen se encargaría dos seus xudeus? Perlasca ofreceuse voluntario, a final de contas era tamén italiano, e para entón Italia amigaba cos aliados. Como Perlasca carecía de título inventouno. Sanz Briz falsificou o nomeamento de embaixador de España en Hungría e presentouse ante o Goberno húngaro como o novo home de Franco en Budapest. Era todo mentira, pero a esas alturas carecía de importancia.
Os xudeus de Sanz Briz quedaron baixo a súa tutela ata que o 16 de xaneiro de 1945 os rusos irromperon na capital pondo fin ao dominio nazi. Entón Perlasca desapareceu coma se o tragara a terra. Misión cumprida. Nas casas de Sanz Briz esquivaron á morte unhas 5.200 persoas. Homes, mulleres e nenos que non dubidaron en bautizarlle, xogando co seu nome de pila, como o "Ángel de Budapest". A moitos sacounos dos trens de deportación, a outros das comisarías en noites nas que saía de casa cargado de pasaportes falsos, sempre do 1 ao 200 e coa coartada aprendida de memoria. Para os nazis eran apestosos sef
arditas, para Sanz Briz seres humanos cuxo dereito á vida era sacro. De volta a España o diplomático non recibiu nin felicitacións nin censuras. Él non esperaba ningunha das dúas cousas. Cumpriu co seu deber de cristián e proseguiu coa súa carreira diplomática. Foi destinado aos Estados Unidos e, durante 35 anos estivo a representar a España por medio mundo. Morreu en 1980 como embaixador no Vaticano. Pasou á historia como o Schindler español, aínda que, en xustiza, a Oskar Schindler debería chamárselle o Sanz Briz alemán. En 1991 o Goberno do Estado de Israel recoñeceu o seu labor outorgándolle a dignidade de "Xusto entre as nacións" e inscribindo o seu nome no muro do Xardín dos Xustos de Xerusalén. Anos despois, o Goberno húngaro honrou a súa memoria descubrindo unha placa fronte ao parque de Santo Estevo, en Budapest, na fachada dunha das casas que alugou como acubillo para os seus xudeus. Non foi o único. Houbo máis diplomáticos españois que lla xogaron por unha causa tan xusta como quimérica naqueles tempos de barbarie. En Berlín, na boca do lobo, José Ruiz Santaella arriscou a súa vida para axudar aos xudeus alemáns perseguidos. En Sofía, Juan Palencia desafío ás autoridades nazis, salvou a 600 xudeus búlgaros ata que foi declarado persoa non grata e expulsado do país. En París, Bernardo Rolland de Miota conseguiu arrincar 2.000 xudeus ao Goberno de Vichy e trasladalos ao Marrocos español. En Atenas, Sebastián Romeu Radigales sacou 500 xudeus do país enfrontándose co todopoderoso embaixador alemán. En Bucarest, José de Vermellas tomouse tan en serio a protección dos sefardíes que mandou pór nas portas das súas casas un cartel cunha lenda que non deixaba lugar a equívocos: "Aquí vive un español". Cóntanse por miles os xudeus que salvaron uns poucos diplomáticos españois. Homes dunha peza, heroes anónimos cuxa determinación e perseveranza marcou a liña entre a vida e a morte de tantos inocentes. Quizais parezan pouca fronte ao concienzudo exterminio de seis millóns de persoas, pero cada vida conta e, como di o Talmud: "Quen salva a vida dun home, salva ao mundo enteiro". Vai por eles.
arditas, para Sanz Briz seres humanos cuxo dereito á vida era sacro. De volta a España o diplomático non recibiu nin felicitacións nin censuras. Él non esperaba ningunha das dúas cousas. Cumpriu co seu deber de cristián e proseguiu coa súa carreira diplomática. Foi destinado aos Estados Unidos e, durante 35 anos estivo a representar a España por medio mundo. Morreu en 1980 como embaixador no Vaticano. Pasou á historia como o Schindler español, aínda que, en xustiza, a Oskar Schindler debería chamárselle o Sanz Briz alemán. En 1991 o Goberno do Estado de Israel recoñeceu o seu labor outorgándolle a dignidade de "Xusto entre as nacións" e inscribindo o seu nome no muro do Xardín dos Xustos de Xerusalén. Anos despois, o Goberno húngaro honrou a súa memoria descubrindo unha placa fronte ao parque de Santo Estevo, en Budapest, na fachada dunha das casas que alugou como acubillo para os seus xudeus. Non foi o único. Houbo máis diplomáticos españois que lla xogaron por unha causa tan xusta como quimérica naqueles tempos de barbarie. En Berlín, na boca do lobo, José Ruiz Santaella arriscou a súa vida para axudar aos xudeus alemáns perseguidos. En Sofía, Juan Palencia desafío ás autoridades nazis, salvou a 600 xudeus búlgaros ata que foi declarado persoa non grata e expulsado do país. En París, Bernardo Rolland de Miota conseguiu arrincar 2.000 xudeus ao Goberno de Vichy e trasladalos ao Marrocos español. En Atenas, Sebastián Romeu Radigales sacou 500 xudeus do país enfrontándose co todopoderoso embaixador alemán. En Bucarest, José de Vermellas tomouse tan en serio a protección dos sefardíes que mandou pór nas portas das súas casas un cartel cunha lenda que non deixaba lugar a equívocos: "Aquí vive un español". Cóntanse por miles os xudeus que salvaron uns poucos diplomáticos españois. Homes dunha peza, heroes anónimos cuxa determinación e perseveranza marcou a liña entre a vida e a morte de tantos inocentes. Quizais parezan pouca fronte ao concienzudo exterminio de seis millóns de persoas, pero cada vida conta e, como di o Talmud: "Quen salva a vida dun home, salva ao mundo enteiro". Vai por eles. 
