Por Ágatha de Santos *
.
Documentos inéditos da National Arquives de Londres (Arquivos Nacionais) desclasificados en 2005 achegan novos datos sobre a participación de Eduardo Martínez Alonso (Vigo, 1903) nas operacións de evacuación de xudeus desde Galicia durante a II Guerra Mundial, na súa calidade de médico da Embaixada Británica e da Cruz Vermella, xesta que a súa filla, a antropóloga social Patricia Martínez de Vicente, xa relatara nun libro publicado en 2003 a partir dun vello diario do doutor e dos testemuños da súa nai, Ramona de Vicente. Esta documentación -entre a que hai informes de organizacións como a Cruz Vermella Británica, listas de evacuados, telegramas da Embaixada Británica en Madrid e do propio médico-, desvela que o "Schlinder" vigués non só colaborou con este operativo entre 1940 e 1942, ano no que tivo que exiliarse en Londres, tal e como se cría ate agora, senón que foi o ideólogo da coñecida como ruta de Valença do Miño e que continúo asesorando ao MI6 (Servizo de Intelixencia Británico) desde o seu exilio londinense.
Un telegrama da Embaixada Británica en Madrid aos Servizos Secretos Británicos, datado o 11 de febreiro de 1942, refírese así ao médico recentemente chegado a Londres sobre quen se solicitaba informes: "foi o noso principal axente do SOE (Special Operations Executive) ao axudarnos cos rescates desde fóra e a través de España e xa que logo suxiro que siga asesorándonos".
O mesmo telegrama deixa claro o seu papel nas operacións de rescate levadas a cabo desde Galicia: "Deberán ter en conta a súa experiencia directa nas evacuacións polo río Miño. Coñece valiosos detalles sobre a ruta de Valença que el organizou". Centos de miles de refuxiados -prisioneiros de guerra e sobre todo xudeus- acabaron no cárcere de Miranda de Ebro tras atravesar clandestinamente os pasos dos Pirineos fuxindo da barbarie nazi, e miles deles conseguiron ser liberados grazas á estratexia do Servizo Secreto Británico, que comezou a xestar estas operacións o mesmo ano do estoupido da guerra, en 1939; e unha destas rutas foi a que ideou e dirixiu Martínez Alonso e que tiña a Tui e ao río Miño como principais escenarios.
Entre a documentación desclasificada á que tivo acceso Martínez de Vicente, atópase tamén unha carta escrita polo seu pai con detalles pormenorizados sobre o seu labor como membro da Special Operations Executive (SOE) nas evacuacións da franxa fronteiriza con Portugal: "Eu limítome aos pasos da fronteira galega (denominada a ruta de Valença do Miño) e estudo as posibilidades da fronteira salmantina entre Ciudad Rodrigo e Fuentes de Oñoro, paso que se utilizou con éxito para os polacos, aínda que houbo algúns casos desafortunados, quizais por falta de medios apropiados, mala organización e porque se intenta contrabandear a demasiada xente á vez".
Tamén dá detalles sobre a propia ruta e sobre as infraestruturas que contan na zona. "Agora mesmo utilizamos dous puntos diferentes -relata o doutor-. Un en Guillarei, xunto ao río Miño, que corre paralelo á estrada e o tren. (...) O seguinte punto está máis próximo ao río, onde o noso axente ten outra casa e un barquiño de pesca que podería albergar a 12 persoas e unha tripulación de seis persoas".
.
Documentos inéditos da National Arquives de Londres (Arquivos Nacionais) desclasificados en 2005 achegan novos datos sobre a participación de Eduardo Martínez Alonso (Vigo, 1903) nas operacións de evacuación de xudeus desde Galicia durante a II Guerra Mundial, na súa calidade de médico da Embaixada Británica e da Cruz Vermella, xesta que a súa filla, a antropóloga social Patricia Martínez de Vicente, xa relatara nun libro publicado en 2003 a partir dun vello diario do doutor e dos testemuños da súa nai, Ramona de Vicente. Esta documentación -entre a que hai informes de organizacións como a Cruz Vermella Británica, listas de evacuados, telegramas da Embaixada Británica en Madrid e do propio médico-, desvela que o "Schlinder" vigués non só colaborou con este operativo entre 1940 e 1942, ano no que tivo que exiliarse en Londres, tal e como se cría ate agora, senón que foi o ideólogo da coñecida como ruta de Valença do Miño e que continúo asesorando ao MI6 (Servizo de Intelixencia Británico) desde o seu exilio londinense.
Un telegrama da Embaixada Británica en Madrid aos Servizos Secretos Británicos, datado o 11 de febreiro de 1942, refírese así ao médico recentemente chegado a Londres sobre quen se solicitaba informes: "foi o noso principal axente do SOE (Special Operations Executive) ao axudarnos cos rescates desde fóra e a través de España e xa que logo suxiro que siga asesorándonos".
O mesmo telegrama deixa claro o seu papel nas operacións de rescate levadas a cabo desde Galicia: "Deberán ter en conta a súa experiencia directa nas evacuacións polo río Miño. Coñece valiosos detalles sobre a ruta de Valença que el organizou". Centos de miles de refuxiados -prisioneiros de guerra e sobre todo xudeus- acabaron no cárcere de Miranda de Ebro tras atravesar clandestinamente os pasos dos Pirineos fuxindo da barbarie nazi, e miles deles conseguiron ser liberados grazas á estratexia do Servizo Secreto Británico, que comezou a xestar estas operacións o mesmo ano do estoupido da guerra, en 1939; e unha destas rutas foi a que ideou e dirixiu Martínez Alonso e que tiña a Tui e ao río Miño como principais escenarios.
Entre a documentación desclasificada á que tivo acceso Martínez de Vicente, atópase tamén unha carta escrita polo seu pai con detalles pormenorizados sobre o seu labor como membro da Special Operations Executive (SOE) nas evacuacións da franxa fronteiriza con Portugal: "Eu limítome aos pasos da fronteira galega (denominada a ruta de Valença do Miño) e estudo as posibilidades da fronteira salmantina entre Ciudad Rodrigo e Fuentes de Oñoro, paso que se utilizou con éxito para os polacos, aínda que houbo algúns casos desafortunados, quizais por falta de medios apropiados, mala organización e porque se intenta contrabandear a demasiada xente á vez".
Tamén dá detalles sobre a propia ruta e sobre as infraestruturas que contan na zona. "Agora mesmo utilizamos dous puntos diferentes -relata o doutor-. Un en Guillarei, xunto ao río Miño, que corre paralelo á estrada e o tren. (...) O seguinte punto está máis próximo ao río, onde o noso axente ten outra casa e un barquiño de pesca que podería albergar a 12 persoas e unha tripulación de seis persoas".
Martínez Alonso coñecía de corrida estas operacións non só por deseñar a ruta que desembocada en Portugal tras atravesar media España, senón porque participara activamente no operativo antes do seu exilio, papel que comezaba coa liberación dos presos do cárcere de Miranda de Ebro, onde en 1941 había 800 detidos aliados -144 británicos, 89 canadianos e 306 polacos-, segundo detalla un informe desclasificado de Cruz Vermella Británica. A través dos arquivos desta organización, Martínez de Vicente pescudou que durante ese mesmo ano, o seu pai visitaba a estes presos todas as fins de semana para comprobar o seu estado de saúde e facer as reparticións de roupa, comida e tabaco que proporcionaba a esposa do agregado naval, Alan Hillgarth.
Para liberar aos prisioneiros, certificaba unha enfermidade grave: tifus, tuberculose... e recomendaba a súa evacuación por razóns humanitarias. "Ate certificou as súas falsas mortes, polo que continuaban o seu periplo cunha nova identidade", engade Patricia de Vicente.
Os servizos británicos eran os encargados de elaborar as listas de quen tiñan que ser liberados polo operativo de evacuación. "Entre as súas prioridades estaban os xudeus que, cunha "J" nun pasaporte, serían sen ningunha dúbida repatriados aos seus países de orixe, ocupados polo exército nazi", relata a antropóloga. Unha vez fóra dos muros da prisión, os liberados emprendían a viaxe nun coche da embaixada británica, con salvocondutos falsos, en dirección a Galicia e en numerosas ocasións pasaban a noite na casa de verán que a familia Martínez Alonso tiña en Redondela.
O cerco da Gestapo
A pesar de que os traslados organizábanse minuciosamente e realizábanse coa máxima discreción, os nazis sabían que Vigo e Tui eran puntos craves para as evacuacións. O propio Eduardo Martínez advertira diso ás autoridades británicas desde o seu exilio londinense: "Non recomendo usar a ruta de Vigo, xa que as autoridades coñecen perfectamente que nos encargamos de pasar xente polo río Miño cara ao norte de Portugal (...) Por iso é conveniente alternar as paradas en Guillarei". "A Gestapo gozou de total impunidade e tivo unha forte presenza en Vigo, cuxo porto era importantísimo, xa que desde aquí os nazis transportaban o wolframio extraído das minas galegas e que alimentaba á industria bélica de Hitler", explica a antropóloga.
Pero o Servizo Secreto Británico vixiaba moi de perto os movementos dos alemáns, polo que Martínez de Vicente non dubida en afirmar: "Vigo era un niño de espías".
Ante o cerco cada vez máis estreito da Gestapo, o médico vigués recomenda desviar a ruta de evacuación por Santiago vía Porriño: "Santiago é un centro turístico e é máis fácil que o corpo diplomático o visite. Suxiro que todos os ocupantes baixen a visitar os monumentos na mañá, xanten na estrada Pontevedra-Vigo, por exemplo en Ponte Sampaio, onde hai un criadeiro de ostras -unha estupenda escusa para parar un par de horas-, e chegar á nosa casa de Redondela á tardiña". Esta nota desvela que a casa redondelana continúo empregándose para as evacuacións a pesar de que os seus propietarios atopábanse fóra do país.
Desde alí e á noitiña, eran trasladados ate Tui -un dos pasos era a parroquia de Guillarei-, nun operativo no que participaba un reducido grupo de persoas, entre elas un tal Ríos, de profesión taxista, cuxo labor era pasar cos evacuados a fronteira de Portugal, situada alén da antiga ponte de ferro que une Tui con Valença, segundo consta nas comunicacións do doutor Martínez Alonso.
Un informe da Cruz Vermella Británica cita que en dez meses liberáronse a 400 homes de cárceres españois. Con todo, Patricia Martínez recoñece que é imposible saber cantas persoas conseguiron atravesar a fronteira galaico-portuguesa a través desta rede de evacuación, aínda que calcula que deberon de exceder as 50.000, tendo en conta que uns 300.000 refuxiados saíron de España entre 1940 e 1945 a través das dezaseis rutas de evacuación que operaron ao longo e ancho do país.
O Goberno británico concedeu ao doutor Eduardo Martínez Alonso a Medalla ao Valor en 1945, pouco antes de regresar a España, e hai tan só uns meses, en abril de 2007, foi distinguido co título de Xusto entre as Nacións por axudar a fuxir do Holocausto a milleiros de xudeus, un galardón que tan só teñen sete españois, segundo a antropóloga.
A xesta de Eduardo Martínez Alonso, que agora amplía estes novos datos, podería ser levada ao cine. "Hai un proxecto para facer unha película que está moi avanzado", asegura Martínez de Vicente, que prefire non desvelar máis detalles polo momento. Mentres, prepara un segundo libro sobre a intervención do médico vigués nestas operacións de rescate coa información nova da que dispón.
* Xornalista no Faro de Vigo
