Por Julián Schvindlerman
Revista da Comunidade Amijai – Sept. 2008
"Dime" pregunta o neno que el foi algunha vez, ao adulto que é hoxe, "¿que fixeches co meu futuro? Que fixeches coa túa vida?". E o adulto respóndelle que intentouno. Que tratou de manter viva á memoria. Que procurou dar batalla contra aqueles que queren esquecer. "Por que se esquecemos" -di Elie Wiesel diante do Comité Nobel en Oslo no 1986- "somos culpables, somos cómplices".
No primeiro volume das súas memorias, "Todos os ríos van ao Mar" (1995), Elie Wiesel narra a seguinte anécdota. Un día de 1936 no seu pobo natal de Sighet, Transilvania, cando el tiña oito anos de idade, acompañou á súa nai a visitar ao rabino de Wizhnitz, unha eminencia da Torah (o Pentateuco) de visita no lugar. Primeiro entrou el, quedando a soas coa autoridade rabínica. Conversaron sobre os seus estudos relixiosos, e logo el saíu para deixar entrar á súa nai. Cando esta abandonou o salón, a súa cara estaba cuberta de bágoas e non podía parar de chorar. O pequeno Elie preguntoulle unha e outra vez a causa da súa angustia, pero non obtivo resposta. Insistiu, durante días, infrutuosamente. A súa nai xamais lle confesou o motivo do choro. Apesadumbrado, interrogouse acerca de que puido ter feito mal para avergonzar á súa nai diante do rabino. Tomaríalle vintecinco anos indagar a verdade, e faríao noutro recuncho do mundo. En Manhattan, onde pasou a residir, un curmán seu presto a someterse a unha operación difícil, pediulle ao agora home de trinta e tres anos que se achegase ao hospital a bendecilo. Sorprendido, posto que non exercía oficio relixioso algún, fíxoo de todos modos. Aos poucos días, o curmán xa recuperado develoulle o enigma do encontro misterioso de Sighet. A súa nai contáralle. O rabino de Wizhnitz dixera: "Sarah, debes saber que o teu fillo será un gadol b'Israel, un gran home en Israel, pero nin ti nin eu viviremos para ver iso". Exactamente cincuenta anos despois aquel neno de Sighet sería galardoado co Premio Nobel da Paz. Elie Wiesel non esquece, e cóntanos no segundo volume das súas memorias "E o mar nunca se enche" (1999), que ao momento de recibir a máis alta distinción que confire a humanidade non puido evitar pensar na súa nai, no seu pai e na súa irmá menor, todos asasinados durante o Holocausto. "Non oio o aplauso; non oio nada, e logo todo o que oio son as bágoas invisibles fluíndo na miña alma, oio as pregarias que os meus pais mortos recitan nas alturas, oio o chamado da miña pequena irmá Tsipouka cuxo sufrimento debeu ter extinguido ao sol por toda a eternidade". Wiesel tiña quince anos cando foi deportado xunto a toda a súa familia aos campos de exterminio nazi. Só el e as súas dúas irmás maiores sobrevivirían ao que el denominou "o reino da noite". Logo da guerra foi levado a un orfanato en Francia, adoptou o francés como o seu novo idioma pois non podía seguir falando na lingua dos asasinos, estudou filosofía na Sorbonne, ensinou hebreo, traballou en coros e logo orientouse ao xornalismo. O seu primeiro traballo obtívoo con Zion in Kamf, publicación en idish do Irgún, un movemento de resistencia xudeu en Palestina, e logo con Yediot Aharonot, hoxe un dos máis grandes diarios de Israel, pero entón apenas un xornal menor. Durante dez anos rehusó abordar a súa historia pasada. "Tan pesada era a miña angustia", escribiu nun ensaio incorporado ao libro "Un Xudeu Hoxe" (1978), "que fixen unha promesa: non falar, non tocar o esencial durante polo menos dez anos. Tempo suficiente para ver con claridade. Tempo suficiente para volver a adueñarme da miña memoria. Tempo suficiente para unir a linguaxe do home co silencio dos mortos". Foi un escritor católico, no marco dunha entrevista inconexa, quen motivou ao mozo sobrevivente a escribir. Un ano máis tarde, Elie Wiesel enviou o manuscrito -"escrito baixo o selo da memoria e o silencio" segundo dixo- a quen se convertería no seu amigo e mentor, Francois Mauriac. Desas páxinas xurdiría o libro "A Noite", o ensaio máis aclamado de toda unha obra senlleira e rica de máis de corenta libros de ficción e non ficción que Wiesel escribiría ao longo da súa vida. Desde a súa publicación en 1960 foi traducido a máis de trinta idiomas e vendeu máis de dez millóns de exemplares; tres deles soamente desde o ano 2006 cando a célebre Oprah Winfrey elixiu ao libro e acompañou a Wiesel a Auschwitz. O éxito descollante da Noite eclipsou as orixes humildes deste ensaio poderoso así como dos moitos carreiros que debeu transitar antes de poder ver a luz do día. Inicialmente tiña 900 páxinas, foi escrito en idish e levou por título "…E o mundo calaba". Foi por primeira vez publicado en Bos Aires en 1956, en versión de 253 páxinas e 1500 exemplares, pola Unión Central Israelita Polaca da a Arxentina, baixo a guía de Mark Turkow. Posteriormente, tal como indicou Rachel Donadio no New York Times, foi traducido ao francés, en versión aínda máis reducida de 127 páxinas, como "A Nuit" e foi prologado por Mauriac; o máis prominente escritor francés da época e premio Nobel de Literatura de 1952. Aínda así, foi rexeitado pola maioría das casas editoriais de París ate que, en 1958, Les Éditions de Minuit o publicou. Vendeu pouquísimos exemplares. A tradución ao inglés enfrontou similares problemas. O seu axente literario, amigo e sobrevivente do Holocausto, Georges Borchardt, enviouno a quince editoriais de Nova York sen éxito, entre 1958 e 1959. Finalmente foi publicado por Hill & Wang e recibiu críticas positivas. Un acontecemento noutra parte do globo axudaríalle indirectamente á súa difusión. En 1960 axentes israelís secuestraron a Adolf Eichmann na a Arxentina e trasladárono a Xerusalén. O xuízo de 1961 ao xerarca nazi convocou atención internacional e instalou o tema da Shoa no interese da opinión pública. Para os anos setenta, o Holocausto era ensinado en universidades estadounidenses, e para os anos noventa "A Noite" xa era un texto educativo escolar e universitario fundamental. "A Noite" xurdiu en tempos nos que poucos estaban dispostos a escoitar aos sobreviventes e as súas penurias. Eran épocas de negación; non do negacionismo perverso contemporáneo que desmente a existencia da Shoa, senón dunha actitude negadora da realidade debido á dimensión inatinxible da mesma. Pero tempos de negación ao fin. O "Diario de Ana Frank" fora publicado en 1952 con gran repercusión, pero tratábase dun libro sentimental, incluso optimista, que non chegaba a mostrar os horrores dos crematorios e as cámaras de gas. Wiesel levaba aos lectores a ese inferno de morte e destrución ao que Ana Frank -ao momento de escribir seu conmovedor diario- aínda non arribara. Ela non puido chegar a documentar a súa propia morte tráxica en Bergen-Belsen. Elie Wiesel dixo que "onde o libro de Ana Frank termina, o meu comeza". No prólogo do libro, Mauriac expresa o seu desexo de que "A Noite" sexa lido por tantos lectores como o de Ana Frank. Moitos anos despois, Wiesel diría que se o sobreviventes tiveron o valor de escribir, ao resto de nós cábenos a obriga de ler. Era un libro destinado a perturbar. Así se expresa Elie Wiesel nas súas páxinas: "Xamais esquecerei esa noite, esa primeira noite no campo de concentración que fixo da miña vida unha soa longa noite baixo sete voltas de chave. Xamais esquecerei ese silencio nocturno que me tirou para sempre as ganas de vivir. Xamais esquecerei eses instantes que asasinaron ao meu Deus e á miña alma, e aos meus soños, que adquiriron o rostro do deserto. Xamais o esquecerei, aínda que me condenasen a vivir tanto como Deus. Xamais". A Elie Wiesel atribúeselle ter creado -aínda sen proporllo- o xénero da literatura do Holocausto. Ao longo dos anos recibiu varios premios ao seu compromiso e á súa traxectoria. Pero quizais, o recoñecemento máis adecuado á súa vida e obra sexa o ter transcendido -como xa foi acertadamente limitado- como o home que non lle permitiu ao mundo esquecer o Holocausto. O adulto pode por fin responderlle ao neno, que o logrou.
